Horsemanship & wetenschap II: Het paard, een sociaal dier!

Paarden zijn sociale dieren, dat weten we allemaal… maar weet je ook hoe een kudde in elkaar zit, hoe een typisch paardengezinnetje er uitziet en hoe ze onderling communiceren?

Sociale structuur 

Bij verwilderde paarden zien we steeds een bepaalde sociale structuur opduiken, één of enkele hengsten vormen samen met een aantal merries en hun nakomelingen een familiegroep. Als er slechts één volwassen hengst is, noemen we het een harem. Als er meer hengsten zijn noemen we het een ‘multiple male band’; dan is er één dominante dekkende hengst en hebben de anderen een ondergeschikte rol als ‘satelliet hengsten’. Ze draaien als het ware rondom de groep. Enerzijds aanvaardt de hengst een extra mannelijk lid omdat deze zorgt voor extra bescherming van de groep. Anderzijds hebben de satelliet hengsten op deze manier een gemakkelijkere toegang tot de merries, en is er de kans voor een sneaky dekking. Bovendien, samen staan ze sterker dan alleen.

De jonge merries en hengsten verlaten hun familiegroep als ze ongeveer drie jaar oud zijn. Jonge hengsten gaan vaak samenkomen met andere onbekende jonge hengsten en vormen zo een ‘bachelor groep’. Als ze een jaar of zeven, acht zijn trachten ze een merrie te veroveren om zo op hun beurt hun eigen harem op te bouwen. 

De jonge merries uit een familiegroep worden verleid of regelmatig zelfs geschaakt door een hengst van een andere harem. Vooral als er al oudere, bekende merries zijn blijft zo’n jonge merrie vaak in deze nieuwe familiegroep. Paarden zie je eigenlijk nooit alleen, hun hele leven zijn ze met andere paarden omringd, je ziet ze bijna nooit solitair leven. 

Oude hengsten hebben vaak nog een merrie en een veulen, en vormen zo een mini harem.  Alleen in gebieden zonder predatoren leven er soms wel eens paarden solitair aan het eind van hun leven.

De romantische beelden van een grote kudde wilde paarden met één stoere hengst die over iedereen waakt, zoals we vaak zien in films, zijn een vertekend beeld. In tijden of gebieden waar er voldoende voedsel ter beschikking is, kunnen meerdere groepen dicht bij elkaar verblijven. Heerst er schaarste dan verspreiden ze zich in losse familiegroepen en gaan ze zich defensiever opstellen. Met name in ons deel van de wereld sluiten die groepen zich aaneen en dat noemen we een kudde. 

Paarden zijn niet territoriaal: ze verdedigen geen stuk grond zoals wolven doen, maar de hengsten verdedigen wel hun merries…

Dominantie VS leiderschap

Wanneer we onze eigen (gedomesticeerde) paarden samen op de weide zetten, merken we als snel dat er zich ook kleine groepjes gaan vormen. Ze gaan met elkaar kennis maken, gaan elkaar ‘testen’ en al snel ontstaat er een hiërarchie. Deze hiërarchie brengt rust en orde in de groep. Hieraan zie je dat paarden nog veel natuurlijke gedrag vertonen, dit zit nog allemaal verankerd in het brein.

Neem eens even de tijd om het gedrag van een groep paarden te observeren: wie ontwijkt wie... Het onderdanige paard zal uit de weg gaan voor de dominantere. Vooral bij het eten, de waterbak, liksteen,… kan je deze interacties goed opmerken. Het dominant gedrag heeft verschillende gradaties: het kan gaan van hele subtiele, bijna onzichtbare signalen (die komen verreweg het meeste voor), tot het andere paard naderen met de oren iets naar achter, dreigen, tot soms echt bijten, slaan, aanvallen en achtervolgen.

"Leiderschap neem je niet, dat krijg je: de andere dieren ervaren een leidende merrie als voorspelbaar en betrouwbaar, en daarom volgen ze zo'n merrie..."

Ieder individu kent zijn plaats in de groep. Hij kent zijn gelijken, weet wie er boven en wie er onder hem staat. Deze relaties zijn vaak heel behoorlijk rechtlijnig: een rangorde, maar soms zijn ze niet lineair, bijvoorbeeld: A domineert B, B domineert C, maar soms domineert C weer A.  Vaak zijn het de oudere merries die bovenaan de rangorde staan, met daaronder de oudste merries, dan de ruinen en jongere merries, gevolgd door de drie- en tweejarigen en tenslotte de jaarlingen.

Bij de ruinen heeft men opgemerkt dat de rangorde te correleren is aan de leeftijd waarop ze gecastreerd zijn. Hoe later hij gecastreerd is, hoe hoger in de rangorde. 

En heb je het onderdanige gedrag van veulentjes al eens gezien? Zijn gaan ‘veulen bekken’ , ook wel ‘snapping’ genoemd. Ze maken een knappende beweging met hun mond waarbij ze aan de andere paarden laten weten dat ze kwetsbaar zijn en geen bedreiging vormen. Je kan dit gedrag vergelijken met een puppy die op z’n rug gaat liggen bij het kennis maken met een volwassen hond.

Dominantie is ook context gebonden. Zo zal de hengst een dominante positie innemen (wat altijd geaccepteerd wordt door de merries) wanneer er gevaar dreigt om zijn harem te beschermen of als er sprake is van competitie met een andere hengst. Hij loopt meestal achteraan en drijft zo zijn groep van achteruit naar een veilige plaats. Zijn dominante houding kan je dan herkennen aan een hele lage hoofdhouding waarbij de oren iets naar achteren liggen.

Waar we ook op moeten letten is dat we agressie niet gaan gelijkstellen met dominantie. Een paard dat de oren plat legt, bijt en of durft te slaan, zowel naar andere paarden of zelfs naar de mens, is niet per definitie een dominant paard. Agressie kan ook een uiting zijn van angst.  Het zoeken naar voedsel of een schaduwplek is voor de hengst minder belangrijk, hij zal een merrie hier vaak voor laten gaan.

Dominantie is echter niet hetzelfde als leiderschap. Het paard bovenaan de rangorde wordt vaak gezien als de leider van een groep. Maar dat is lang niet altijd zo. Het leidinggevende paard, geeft letterlijk leiding: het loopt vooraan en leidt de groep een bepaalde kant op. Het is meestal een oudere merrie. Van zodra zij van richting verandert, wordt ze door de andere groepsleden ‘gevolgd’. Ze wordt ook gevolgd in haar gedrag en dagritme; waar en wanneer de kudde eet, rust, … Ze zal tussenkomen bij conflicten, zet de energieke jongelingen tijdig op hun plek en wordt door de andere leden gerespecteerd. Leiderschap neem je niet, dat krijg je: de andere dieren ervaren een leidende merrie als voorspelbaar en betrouwbaar, en daarom volgen ze zo’n merrie..

Het volgen van een leider is voor het paard natuurlijk gedrag. Zo heb je al gemerkt dat het gemakkelijker is voor een onzeker paard om bijvoorbeeld door het water te stappen als een ‘leider’ hem voorgaat. De leider kan in dit geval een andere leidinggevend paard zijn of misschien wel jijzelf.

Voor het opleren van jonge paarden is ‘ponying’ een heel goede en natuurlijke manier om een onbeleerd paard naast een ervaren rustig paard te laten wennen aan verschillende situaties. Het geeft hen meer vertrouwen en de training verloopt zo op een meer ontspannen manier. 

Vriendschap

Een groep wordt bijeen gehouden door onderling vriendelijk gedrag ook wel ‘affiliatief gedrag’ genoemd. Dit zijn de interacties die de onderlinge verbondenheid en affiniteit bevestigen. Paarden bouwen actief vriendschappen op, zo heeft elk paard minimaal één ‘voorkeurs partner’ en zijn hier ook trouw aan. Onderzoek heeft aangetoond dat sommige vriendschappen wel langer dan tien jaar standhouden. De vriendschappen zijn vaak binnen dezelfde seks-, leeftijds- en rang groepen.  + foto groep jonge paarden

Paarden-vriendschap is… samen gezellig ‘niets’ doen. Vrienden grazen en rusten meestal naast elkaar, groomen (knabbelen) elkaar en spenderen heel wat tijd samen. Vooral de jonge hengsten en ruinen houden ervan om te spelen. Merries zijn over het algemeen een stuk rustiger. Tussen de verschillende paarden heerst er een permanente subtiele communicatie. Het gaat hier over wel 50 tot 100 scans per minuut. We mogen het ‘niets’ doen dan toch niet onderschatten… 

Ethological Needs

Sociale interactie en het groomen zijn een ‘ethological need’. 

Dit wil zeggen dat dit voor het paard een noodzakelijk gedrag is om ‘gelukkig’ te zijn. Een voorbeeld is het groomen dat wordt uitgevoerd door alle paarden, ongeacht de leeftijd. Ze ervaren dit echt als prettig en zijn dus heel erg gemotiveerd om dit gedrag te herhalen aangezien het een directe beloning met zich meebrengt. We kunnen hierbij een verhoging van de endorfines in het bloed meten (endorfines zijn een stofje dat dieren (en mensen!) een heel fijn gevoel geeft). Het samentrekken van de bovenlip tot een puntje toont aan hoe ze genieten van elkaars geknabbel, meestal ter hoogte van de schoft en manenkam.  

Dat kan je zelf ook bij je paard doen als je hem eens goed wil verwennen. Maar pas op als je paard het terug wil doen bij jou, bestraf hem niet omdat je bang bent dat hij wil bijten, dan snapt hij er niets meer van.

Wanneer paarden alleen staan en dus onvoldoende of helemaal geen sociaal contact hebben, ontstaat er in zijn brein een groot gemis aan deze basisbehoefte.  Een gebrek aan dit fysiek contact kan leiden tot chronische stress, waardoor de paarden zich abnormaal kunnen gaan gedragen. Ze gaan bijvoorbeeld weven, luchtzuigen of worden agressief of juist lethargisch.  Onderzoek toont aan dat er endorfines vrijkomen tijdens stereotiepe gedragingen als weven. Ze krijgen er dus een goed gevoel van waardoor het al snel een soort verslaving wordt. Ze zoeken als het ware een alternatieve manier om het gebrek aan fysiek contact in te vullen. 

Een deeloplossing om stereotypieën te laten afnemen en zelfs verdwijnen, bereik je wanneer je de paarden sociaal contact gaat aanbieden (maar er moet meer gebeuren).  We kunnen hieruit concluderen dat de nood aan sociaal contact heel groot is en een belangrijk deel uitmaakt van het welzijn van onze paarden. Sociaal contact is voor de paarden een natuurlijke verslaving. Dit wil niet zeggen dat we al onze paarden 24u per dag samen buiten moeten zetten. Dit is in de realiteit niet overal en altijd haalbaar. We kunnen er wel voor zorgen dat ze elkaar steeds kunnen zien en de mogelijkheid hebben tot fysiek contact, op stal, in de paddock of weide. + foto stal  Dit geldt uiteraard zowel voor veulens, jonge paarden als het reeds geroutineerde volwassen paard.

Een paard moet eerst en vooral paard kunnen zijn. Een gezonde geest in een gezond lichaam… dit geldt voor zowel paard als ruiter!